میدیا و ئاسایشی نیشتمانی

رۆژنامه‌وانى

رۆژنامه‌وانى – سلێمانى:
بەشی یەکەم/ میدیاو ئەرک و کاریگەرى:
چەمک و پێناسەى میدیا: 
لەگەڵ ئەوەى پێناسەکردنى زاراوەو چەمکى میدیا (الاعلام) کۆدەنگییەکى لەلاى شارەزایان و پسپۆڕانى ئەو بوارە، لەسەر نییە، کەچی بێ پیناسەشیان نەکردووەو هەریەکەیان لە گۆشەنیگایەکەوە پێناسەیەکى دیاریکراوی بۆ ئەو چەمکە کردووە، هەندێکیشیان لەپێناسە کردنی میدیادا ئەوەندە قووڵنەبوونەتەوە، بۆیە لەگەڵ چەمک و زاراوەى پەیوەندى (الاتصال)دا تێکەڵیەکیان درووست کردوە، دکتۆر( ئەحمەد بەدر) کە یەکێکە لە پسپۆرانى بوارى میدیا و پەیوەندییەکان، بڕواى وایە “میدیا و پەیوەندى دوو ڕووى یەک دراون ” ئەمەش وەک ئاماژەیەک، کە هەردوو زاراوەکە بۆ یەک مەبەست بەکار دەبرێن و هەمان واتایان هەیە و تەنها جیاوازیشیان ئەوەیە کە زاراوەى پەیوەندى (الاتصال) کەمتر بەکار دەبرێت و بەکار دەهێنرێت لەزاراوەى میدیا (الاعلام).

دیارە راى پێچەوانەش هەن لەوانە، ئیبراهیم ئیمام، شارازایەکى ترى ئەو بوارەیە پێى وایە زاراوەى (میدیا – الاعلام) مەبەست لێى دیاردەى پەیوەندى کردنى چوارچێوەدارە و گوزارشت نییە لە کارلێک کردن و بەشداریکردن و پەیوەندى کردن بەشێوەیەکى فراوان، بە پێچەوانەى زاراوە و چەمکى پەیوەندى (الاتصال)ەوە کە بەمانایەکى گشتگیرو فراوانى کارلێک و بەشدارى فراوان دێت(1).
لێرەوە سەرەڕاى بوونى ئەم تێگەیشتنە جیاوازە بۆ میدیا، کەچی پێناسەى جۆراو جۆرى میدیا (الاعلام )ش هەن و بەردەستن، کە ئێمە بە باشی دەزانین چەند پێناسەیەکى دیارى زانایان و پسپۆران و تویًژەرانى ئەو بوارە کە بۆ ئەو چەمکەیان کردووە، بخەینە ڕوو:
ئوتوگروسى ئەڵمانى(2) دەڵێت ” میدیا (الاعلام) بریتیيە لە گوزارشتێکى بابەتییانە بۆ هزرو بیرکردنەوەى جەماوەرو لە هەمانکاتدا ویست و ئارەزووەکانى ئەو جەماوەرە، بەڵام “عبدالطیف حمزة” سێ پێناسەى میدیا دەکات بەوەى کە: میدیا بریتیيە لە زیادکردنى زانیارى راست و درووست و روون لاى جەماوەر.
لەلایەکى ترەوە، (سەمیر حوسەین) کە یەکێکى ترە لە پسپۆرانى بوارى میدیا، پێناسەى میدیا دەکات بەوەى کە دەڵى بریتییە لە ” سەرجەم چالاکییەکانى پەیوەندى کردن کە مەبەست لێى زیادکردنى زانیارى درووست و هەواڵى راستە لاى جەماوەر، بە شێوەیەکى بابەتیانەو بە بێ هیچ دەستکارى کردنی ناوەرۆکى زانیارى سەبارەت بە رووداوەکان.
هەروەها حیسام رەفاعى پێناسەى میدیاى کردووە دەڵێت: میدیا بریتیيە لە  پەیوەندى کردن لە نێوان (نێرەر – المرسل) و (وەرگر) واتە(جەماوەر – الجمهور) لە رێگەى ئامراز و هۆکارێکى میدیاییەوە پەیامەکەى دەگوازرێتەوە .
لەگەڵ ئەوەشدا، لە فەرهەنگى راگەیاندندا کە (جەمال عەبدول) نووسیویەتى (4)پێناسەى میدیا کراوە بەوەى بریتییە لە ” گوێگرتن وسەیرکردن و بیستن و بینینى رێکوپێکى بەرنامەیەک لە ڕێگەى رادیۆ، یاخود تەلەفزیۆنەوە”.
لە لایەکى ترەوە، زەیدان عەبدولباقى پێناسەى میدیای کردووە دەڵێت بریتیيە لە ” بڵاوکردنەوەى هەواڵ و زانیارى پاش کۆکردنەوەو هەڵبژاردنى”(5)، لە هەمانکاتدا دکتۆر مەحمود سەفەر پێناسەى کردووە، بەوەى بریتییە لە بڵاو کردنەوەى حەقیقەت و زانیارى ورد و راست بەمەبەستى بروا پێهێنانى جەماوەر (6)” ئەمانەو چەندین پێناسەى تر هەن بۆ چەمکى میدیا، بەڵام بەهۆى زۆرییانەوە ئێمە لێرە بەمەندە ئیکتیفامان کردو خستماننەڕوو.
جۆرەکانى میدیا: 
1- خوێندراو (رۆژنامە، گۆڤار، بڵاو کراوەکان).
2- بینراو بیستراو (تەلەفزیۆن، رادیۆ، سینەما).
3- ماس میدیا (ماڵپەرە ئەلەکترۆنییەکان و تۆرِە کۆمەڵایەتییەکان).
ئەرکەکانى میدیا: ئاشکرایە میدیا چەندین ئەرکى گرنگى هەیە(7) و هەر جۆرێک لە جۆرەکانى میدیا رۆڵێکى گەورەو بە بایەخ لە کۆمەڵگەدا دەگێڕێت، ئێمە لێرەدا بە کورتى چەند ئەرکێکى میدیا دەخەینە ڕوو:
1- ئەرکى گەیاندنى هەواڵ.    2- ئەرکى ئاراستەکردن و هەڵوێست وەرگرتن.
3- ئەرکى پێدانى زانیارى و هۆشیارکردنەوە.
4- زیادکردن و گەشەپێدانى پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان و دەستگرتن بە کلتورى کۆمەڵگەوە.
5- ئەرکى کات بەسەربردن.   6- ئەرکى ریکلام و بانگەشە، سیاسیى بێت یان بازرگانى.
کاریگەرییەکانى میدیا: 
ئامرازەکانى راگەیاندن و میدیا ئیدى تەقلیدیەکان بن وەک (رۆژنامەو رادیۆ و تەلەفزیۆن)، یاخود ئامرازى نوێى (ماس میدیا)ى ئینتەرنێتى وەک (وێب سایت و ماڵپەرو تۆرە کۆمەڵایەتییەکانى (فیسبوک و تویتەر …هتد)، لە ئێستادا دیارترینى ئامرازەکانى گواستنەوەى هەواڵ و زانیارین لە جیهاندا، توانایەکى لە رادەبەدەرییان هەیە لەسەر کاریگەرى خستنە سەر رەفتارى تاک و کۆمەڵگە، هەروەها میدیا دەتوانێت تاک و کۆمەڵگە لەو شێوازو بیرکردنەوە و ژیانى کۆمەڵایەتى و سیستەمە سیاسییەى کە هەیانە بیان هێنێتە دەرەوە(8).
یەکەم/ کاریگەرى ئەرێنى و باش ( ئیجابی):
میدیا دەتوانێت رۆڵێکى نیشتمانى بگێرێت لە درووستکردنى راى گشتى و خستنەرووى چەند پرسێک لە بارو دۆخى سیاسى و کۆمەڵایەتى ئابوورى کە دەتوانێت زۆربەى هاوڵاتیان لەدەورى کۆ بکاتەوە، هەڵبژاردنى هەندێک بابەت و شێوازى خستنەڕووى میدیایی وادەکات هاوڵاتى بە شێوەیەکى باش بیر بکاتەوە، زاناى بەناوبانگى بوارى میدیاو پەیوەندییەکان (والتەر لیبمان) جەخت لەوە دەکاتەوە کە میدیا هەمیشە سەرکەوتوو نەبووە لەوەى بزانێت جەماوەر چۆن بیر دەکاتەوە، بەڵکو سەرکەوتوو بووە لەوەى وا لەجەماوەر بکات بیر لە چى بکەنەوە، مەبدەئی بیرکردنەوە و شیکردنەوەى میدیا لەو لایەنەوەیە کە ژمارەیەى زۆر لە سەر بوارێک کۆکن.
چ کات میدیا کاریگەرى ئەرێنى دادەنێـت؟
میدیا کاریگەرى ئەرێنى لەسەر تاک و کۆمەڵگە دادەنێت ئەگەر هاتوو بەم شێوەیە کار بکات:
1- بەشداربێت لە هۆشیارکردنەوە و ئاگادارکردنەوەى هاوڵاتیان لەو ڕووداوانەى روو دەدەن.
2- گەندەڵى و فەساد نەشارێتەوەو بیخاتە ڕوو.
3- رەچاوى ئازادى رادەربڕین بکات و دوور بکەوێتەوە لە بڵاو کردنەوەى ژیانى تایبەت .
4- پیشاندانى کارى باشى هەندێک کەس بەنمونە هێنانەوەیان بۆ ئەوەى کەسانى تر لە ڕووى کردارى چاوییان لێ بکەن.
5- لە ڕێگەى بەرنامەکانییەوە جەماوەر فێر بکات رێز لە یاسا بگرن و پابەندى ئاداب و ئاکارى گشتى بن.
6- پیشاندان و پشتگیرى کردنى هەندێک تواناو بەهرەى نوێ بەتایبەت ئەوانەى دەتوانرێت خزمەتى وڵات و کەرتى گشتييان پێ بکرێت.
7- پشتگیرى کردنى لە دامەزراوەى میدیایی سەربەخۆ، بۆ ئەوەى دوور بن لە دەستێوەردان و دەست بەسەرا گرتن لە لایەن کەس و لایەنێکى دیارى کراوەوە(9)
میدیا لەم باروو دۆخانەى سەرەوەدا دەتوانێت کاریگەرییەکى ئەرێنى و باشى هەبێت لەسەر تاک و کۆمەڵگە ، بەڵام بۆ گەیشتن بەو وێنە نمونەییەى کە میدیا بتوانێت ئەو رۆڵە ئەرێنییە بگێڕێت پێویستى بە سیستەمێکى دیموکراسی هەیە ، لەگەڵ ئەوەشدا میدیا کۆسپى زۆر دێتە بەردەم لە زۆربەى بارە سیاسى و کۆمەڵایەتى و ئابوورى یەکاندا، بۆیە ناتوانێت بە شێوەیەکى تەواو ئەو رۆڵە ئیجابیە بگێرێت.
دووەم/ کاریگەرى نەرێنى (سلبی):
میدیا کاریگەرییەکى خراپ و نەرێنى دەبێت گەر بێت و دەزگاى میدیایی بکەوێتە ژێر کاریگەرى ئەو سیستەمە سیاسیەى تێیدایەتى، یاخود بکەوێتە ژێر کۆنترۆڵى ئەو کەسانەى لە دەسەڵاتدان، یان نزیکن لە دەسەڵاتەوە، چونکە لەو حاڵەتانەدا میدیا دەبێتە ئامرازێک بۆ کۆکردنەوەو درووستکردنى رایەکى گشتى لە بەرامبەر بارودۆخێک کە تەنها لەبەرژەوەندى چەند تاقم و لایەنێکدایە،ئەمەش دواجار دەبێتە هۆى لەدەستدانى راستگۆیی دەزگاى میدیایی، چونکە لەو کۆمەڵگەیەدا بەردەوام وا سەیرى میدیا دەکرێت کە هەمیشە لە پێناو بەرژەوەندى دەستەو تاقمێکدا دەدوێت و کار دەکات.
بەشى دووەم/ ئاسایش و ئاسایشى نیشتمانى:
لەگەڵ ئەوەدا زاراوەى  ئاسایش زۆر بەکار دەهێنرێت لەلایەن تاکەکانى کۆمەڵگەوە بەڵام بە یەکێک لەو چەمک و زاراوە نوێیانە دادەنرێت لەزانستی سیاسیدا بەکار دەهێنرێت، چەمکى ئاسایش خۆى لە خۆیدا چەمکێکى ئاڵۆزەو گوزراشتێکە بۆ لادان و لابردنى چەندین کۆسپ و نارەحەتى گرفت لە سەر رێگەى تاک کومەڵگە(10)، باشترین چەمکیش بۆ پاراستن و دورخستنەوەى وڵات لە تەنکژە و گیروگرفتە سیاسیى و ئابوورى کۆمەڵایەتى، بریتییە لە چەمکى ئاسایشى نیشتمانى (الامن القومى) بۆ دەوڵەتە هاوچەرخەکانى ئەم سەردەمە، بەکارهێنان و لە ناو فەرهەنگنانى زاراوەى ئاسایش دەگەرێتەوە بۆ کۆتایی جەنگى جیهانى دووەم . کاتێک هەندێک گروپ و گرۆی ئەدەبی دەگەڕان بەدواى ئەوەى چۆن ئاسایش بەدی بهێنرێت و جەنگ وەلاوە بنرێت، ئەمەش لە ئەنجامى هەموو هەوڵ و کۆششانەى وڵاتانى پێشکەوتوو بوو بۆ گەراندنەوەى هاوسەنگى و پابەندبوون تاکەکانى کۆمەڵگە بە یاساو پرەنسیپەکانەوە، پاش ئەوەى ئەنجومەنى ئاسایشى نیشتمانى ئەمریکى لە ساڵى 1974، لەو کاتە بەدوواوە بە کاربردن و بەکارهێنانى زاراوە و چەمکى ئاسایش بە هەموو ئاستە جیاوازەکانییەوە بڵاوبوویەوە، سەرەڕاى ئاست و جیاوازى لە سروشت و پێکهاتەى دەوڵەتان لە ڕووى هەرێمى و ناوچەیی و نێودەوڵەتییەوە.
چەمک و پێناسەى ئاسایش (الامن):
لەگەڵ بوونى ژمارەیەک زۆر لە توێژینەوە لە سەر چەمک و زاراوە ئاسایش، بەڵام چەمک و زاراوەى ئاسایش لە بۆچوون و تێڕوانینى زۆرێک  لەسەرکردە سیاسی و بیریارو رۆشنبیرەکان لە زۆربەى وڵاتاندا دیاریکراو و ڕوون نیە.. سەرەڕای بوونى چەندین کتێبى جۆراو جۆر لەو بوارەدا کە نووسراون، بەکارهێنانى ئەو چەمک و زاراوە لەو چوارچێوەیدا زۆر باوو بڵاوە بۆ نموونە (ئاسایشى نیشتمانى ئەمریکى)، یاخود (ئاسایشى ئەوروپى)، یان  (ئاسایشى ئیسرائیل)، یاخود (ئاسایشى یەکێتى سۆڤیەت) پێش هەڵوەشاندنەوەى.
بۆ ئەوەى بگەینە پێناسەیەکى دیاریکراو پڕواتا بۆ چەمک و زاراوەى ئاسایش و زۆربەى  بیرمەندان پسپۆرانى ئەو بوارە کۆک بن لەسەرى، پێویستە لە ناو تێۆرو قوتابخانە فیکرییە سەردەمییەکاندا زانیارى تەواو پەیدا بکەین لە سەر ئەو چەمک و زاراوەیە.
بۆ نمونە ئاسایش لە تێڕوانینى دائیرەى معارفى بەریتانیادا بەمانای “پاراستنى هاوڵاتیان لە هەموو ترس و توڕەییەک کە لەلایەن هێزو دەستێکى دەرەکییەوە بکرێتە سەریان”
بەڵام لە ڕوانگەى (هنرى کسنجەر)ەوە – وەزیرى دەرەوەى ئەمریکابوو-، ئاسایش بەمانای “هەموو ئەو  هەڵسو کەوتوو چالاکییانە دێت کە لە ڕێگەوە دەتوانرێت  کۆمەڵگە بە پارێزراوى بمێنێتەوە”وە ناودارترین ئەو نووسینانەى، کە لەبارەى ئاسایشەوە نووسراون بریتین لەو روونکردنەوانەى ” روبرت مکنمارا” وەزیرى پێشووى  بەرگرى، وەک یەکێک لە بیرمەندە ستراتیژییە ناودارەکان لە کتیبە بەناو بانگەکەیدا بە ناوى” جوهر الامن” دەڵێت ” ئاسایش واتە پێشکەوتن و گەشەسەندن، ئیتر ئەو پێشکەوتن و گەشەسەندنە ئابوورى بێت، یاخود کۆمەڵایەتى، یان سیاسی لە بەر سێبەرى سیستەمێکى پارێزراودا”. هەروەها دەشڵێت ئاسایشى راستەقینەى وڵات  لەزانینى ئەو زانست و زانیارییە ناقۆڵانەوە سەرچاوە دەگرێت و  کە دەبنە هەرەشە لەسەرى، هەروەها توانست و توانای وڵاتیش بۆ رووبەربوونەوەى دەخەمڵینێت، لەوێشەوە دەتوانێت پەرە بە تواناکانى خۆى بدات لە سەر جەم بوارەکاندا لە ئێستا و داهاتوودا.
بەڵام بە مانایەکى زۆر وردتر کە باس لە ئاسایش کرابێت بریتیيە لەوەى، لە قورئانى پیرۆزدا باس کراوە، کە خوداى گەورە دەفەرمووێ: “فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَيْتِ * الَّذِي أَطْعَمَهُم مِنْ جُوعٍ وآمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ”.. لێرەدا جەخت لەسەر ئەوە کراوەتەوە، کە ئاسایش واتە نەترسان و دڵنیایی، ترسیش بە واتا نوێکەى واتە هەستکردن و پەیبردن بە هەڕەشەیەکى گشتى، ئیدى ئەو هەرەشەیە ئابوورى بێت، یان سیاسی، یاخود کۆمەڵایەتى، یاخود ئەو هەرەشەیە ناوخۆیی یان دەرەکى(11).
بە پێى ئەو لێکدانەوە و پێناسانەى بۆ ئاسایش کراون، لێرەوە دەگەینە ئەو راستیەى بڵێين کە ئاسایش بریتیيە لە ” تواناو قودرەتى دەوڵەت بۆ دابینکردنى سەرجەم وزە ناوخۆیی و دەرەکییەکان لەرووى ئابوورى و سەربازى  و سەرجەم لایەن جیاوازەکانەوە بۆ رووبەرووبونەوەى  سەرجەم  ئەو هەرەشانەى لە ناوخۆو دەرەوە دەکرێنە سەر وڵات، لە ئاشتى و شەڕدا .
ئاستەکانى ئاسایش:  
لەبەر رۆشنایی ئەو پێناسەى گشتگیرانەى بۆ چەمکى ئاسایش کراون دتوانرێت بوترێت ئاسایش واتە ئامادەکردنى بارودۆخی گونجاو و ژینگەیەکى لەبار بۆ دارشتنى ستراتیژییەکانى پلان بۆ دانراو بۆ گەشەندن و پێشکەوتن، بە ئامانجى دڵنیایی دەوڵەت لە ناوخۆو دەرەوە، لە بەرامبەر هەموو ئەو هەرەشە جۆراو جۆرانەى دەکرێنە سەر دەوڵەت، بەو ئەندازەى دلنیایی تەواو و کەشێکى ئارام بۆ ژیانى دانیشتوانى وڵات فەراهەمبکرێت و دابینکردنى بەرزترین توانا بۆ گەشەو پێشکەوتن بەدەست بهێنرێت.
بیرمەندان و سیاسەتەوانان ئاستەکانى ئاسایشیان دابەش کردووە بۆ چوار ئاستى سەرەکى کە پێک دێت(12):
یەکەم: ئاسایشى تاک کە دژى هەموو ترسێک دەوەستێتەوە کە بکرێتە سەر ژیان و ماڵ و خێزانى تاکەکان.
دووەم: ئاسایشى وڵات دژى هەموو ترس و هەرِەشەیەکى ناوخۆیی و دەرەکى دەوەستێتەوە، کە بکرێتە سەر وڵات و ئەمەیە کە پێى دەوترێت (ئاسایشى نیشتمانى).
سێیەم: ئاسایشى سروشتى یاخود کۆمەڵ، واتە رێکەوتنى چەند وڵاتێک لە چوارچێوەى هەرێمێکدا و ریککەوتنیان لەسەر پلانێکى دیاریکراو بۆ روو بەرووبوونەوەى ئەو هەرەشانەى کەلەناوخۆ و دەرەوە دەکرێتە سەریان ، ئەوەى کە پێیشى دەوترێت ” ئاسایشى نیشتمانى”.
چوارەم: ئاسایشى نێودەوڵەتى زادەى ئەو ریکخراوە نێودەوڵەتیانەیە، کە لە چوارچێوەى کۆمەڵەى گشتیى نەتەوە یەکگرتووەکان و ئەنجومەنى نیشتمانى نێودەوڵەتى هەن و رۆڵ و کاریگەرییان لە پاراستنى ئاسایش و ئارامی دەوڵەتاندا هەیە.
جۆرەکانى ئاسایش: 
ئاسایشى کۆمەڵ لە ئاستە جیاجیاکاندا شایەنى هەڵسەنگاندن و باسکردنە لە تاکەوە تا خێزان  بۆ: هۆز، شار، کۆمەڵى میللى و سیستەمى جیهانى، لە هەر روویەکەوە بە جۆرێک لێک دەدرێتەوە و دەخرێتە بەر دیدى هەڵسەنگاندنەوە، بۆ نمونە تاک لە چوارچێوەى خێزاندا تەنها کاتێک دەتوانێت بۆ ژیانى داهاتووی خۆى رێو شوێن و بەرنامەڕێژی بکات، کە گیان و ماڵ و ماف و شتەکانى ترى لە ئاسایشدا بن، چونکە ئەگەر ئاسایشى نەبوو، ئەوا هەمیشە بیرو هۆشى لەسەر ئەوەیە کە چۆن بتوانێ خۆى و خێزانەکەى بپارێزێت، لەو کاتەشدا دەرفەتى ئەوەى نابێت سود لە هەموو تواناو ئیمکانیەتە گرنگەکانى خۆى وەربگرێت و هەنگاو بەرەو ژیانێکى خۆشتر و باشتر بنێت، ئەمەش لە ئاستەکانى ترى وەک هۆزو گوندو شارو وڵاتیش هەر راستەو وایە.
ئەگەر بمانەوێت ئاسایش لە ڕوانگەى گرنگى کۆمەڵایەتییەوە هەڵسەنگێنین ئەوا دەتوانین بڵێین جۆرەکانى ئاسایش(13) ئەمانەن:
1- ئاسایشى سیاسی/ هەموو کەس مافی ئەوەى هەیە خاوەنى مافی چارەنووسی خۆى بێت، کە بە پەستان و زۆرەملێ  ناچار نەکرێت رێبازێک هەڵبژێرێت، یاخود بە پێچەوانەوە ڕێى لێ بگیرێ لە گرتنەبەرى ڕێبازێکى سیاسى تایبەت.
2- ئاسایشى دادوەرى/ رێزگرتن و پابەند بوون بە یاسا، مەرجى یەکەمى پایەدارى کۆمەڵ و دەستە بەرکردنى نەزم و ئاسایشى تاک و کۆمەڵە، دانانى پلانى درێژ خایەن بۆ فەراهەمکردنى دەرفەتى گۆڕان و گەشەسەندن، تەنها لەو جێیەدا مەیسەر دەبێت کە یاسا، نەزم، ئاسایش، سەقامگیرى و ئومێد بە ئایندە و متمانەى هاوبەش، باڵا دەست بێت، وەک دەزانرێت بوونى دەسەڵاتێکى راستەقینەى خاوەن هێزى دادوەرى مەرجى گرنگى هێنانەدى و دەستەبەرکردنى ئاسایشى دادوەرییە.
3- ئاسایشى کارگێڕى/ مەبەست لە ئاسایشى کارگێڕى (ئیدارى) هەبوونى ئاسایشى کارکردن و بایەخدان بەکارو بارى تاکە، ئاسایشى کارکردن بەواتاى ئەوەى هەرکەس بتوانێت کارێکى شایستەى هەبێت و رێ لە هیچ کەس نەگیرێ، کە ئەو کارەى خۆى دەیەوێت ئەنجامى بدات، مەگەر لە کاتێکدا ئەنجامدانى ئەو کارە زەرەرو زیانێکى گشتى، یاخود بە تاکێکى دى بگەیەنێت، بە واتایەکى تر ئاسایشى کاروبارى تاک بریتیيە لە رێزلێنان لە شوێن و پایەى کۆمەڵایەتى هەرتاکێک.
4- ئاسایشى فەرهەنگى/ مرۆڤەکان، زمان، دیالێکتیک، نەژاد، هونەر، سەلیقەو تێڕوانینى لە یەکتر جیاوازیان هەیە، پێویستە رێز لە هەموو ئەو جیاوازییانەو تایبەتمەندیانەى تاکەکان کەهەیانە بگیرێت، تا ئەوکاتەى کە ئەو سەلیقە و تێروانینە تایبەتیانەى تاک زیان بە خەڵکانى تر ناگەیەنن.
5- ئاسایشى ئابوورى/ دیاریکردنى سیاسەتە گشتییەکان، لە بوارى ئاسایشى ئابوورى کۆمەڵ و ئۆرگانیزەکردنى بە یەکێک لە بابەتە بنەرەتییەکانى کۆمەڵ دەژمێردرێت، ئەمرۆ ئاسایشى ئابوورى لە چاو رابردوودا ناسکتر بووە و زیاتر لە رابردوو هەستى پێ دەکرێت، بەجۆرێک گەر یاساو رێسایی تایبەتى گونجاو لە وبوارەدا دانەنرێت ئەوا بێ سەروبەرى و قەیران پەرە دەسێنێت و ئاسایش و ئارامى لە ناو دەچێت و سەرمایەو بەرهەم و داهێنانى نەتەوە دەکەوێتە ژێر هەرەشەوە(14).
6- ئاسایشى نیشتمانى/ وەک لەسەرتاوە باسمان کرد، تێڕوانینى بیرمەندان شارەزایان لە  روونکرنەوەو پێناسە کردنى چەمک و پێناسەى ئاسایش جیاوازى تێدایە، وەک (رابێرت مەندێل) دەڵێت ئاسایش گەرچى لە هەندێک لایەنەوە هاوشێوەیە، بەڵام بە شێوەیەکى گشتى لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێکى تر جیاوازى تێ دەکەوێت، لە رووى ناوەرۆک و لێکدانەوەوە ماناى جیا جیایی هەیە، بۆیە لێرەدا ئێمەش بمانەوێت پێناسەیەکى دیاریکراو بۆ بەشێکى گرنگى ئاسایش بکەین کە ئەویش بریتییە لە (ئاسایشى نیشتمانى)، ئەوا ئاسان نابێت و پێویستى بە توێژینەوەو هەڵسەنگاندنى چەمکە بنەرەتییەکانى وەک (دەسەڵات، هەرەشە، یەکگرتن، جیابوونەوە) هەیە.
چەمکى ئاسایشى نیشتمانى لە دواى جەنگى جیهانى دووەمەوە گەشەيسەند و هاتە ناو فەرهەنگى سیاسەتەوە، بە تایبەتى لە وڵاتە یەکگرتووەکانى ئەمریکا، لەگەڵ رەچاو کردنى لایەنى ئابوورى بەهێز، لە پێناو پاراستنى ئاسایشى نیشتمانى وڵات پێویستى بە ئاسایشى ئابوورى و ئاسایشى وزە و ئاسایشى ژیگە دەبێت، ئاسایشى نیشتمانیش تەنها لەلایەن دەوڵەتانە ناکەوێتە ژێر هەرەشەو تێکدان، بەڵکو هەندێکجار لەلایەن کۆمەڵ و تاقم گروپەکانى وەک بەکارهێنەرانى ماددە هۆشبەرو مافیاو کۆمپانیا و رێکخراوە قۆرخکارە جیاوازو ناحکومییەکانەوە دەکەوێتە ژێرهەرەشەوە، یاخود کارەساتە سروشتییەکان(15)
بە گشتى ئاسایش دیاردەیەکى هەستپێکراوە هەر لە سەردەمانى زوو و بەئاستى جیا بایەخى پێدراوە و لێکوڵینەوەى لەبارەوە ئەنجام دراوە، بۆ نمونە لە تێروانینى میللیەوە وڵات  و نیشتمان وەک یەک توخم تەماشە کراوە، واتە کاتێک وڵاتێک لە ناوچەیەک لە ناوچەکانیدا پشێويى و نائارامى هەبێت، ئەوا ئەو پشێوی و نائارامییە کاریگەرى نەگەتیڤى لەسەر تەواوى کاروبارى کۆمەڵەکانى ترى وڵات دەبێت، یان بە شێویەکى تر نابێت و ناکرێت وڵاتێک خوازیارى ئاسایشى نێوخۆ بێت و لەو لاشەوە شارێک، یاخود بەندەرێک، یان ناوچەو گروپێکى دیاریکراوى لە دانیشتوانى لە ژێر دەستى بێگانەدا بن، یاخود ئەو وڵاتە بەردەوام لە ژێر هەرەشەى دوژمنانیدا بێت، دیاریکردن و بەهێز کردنى سنورە سیاسىیەکان، جێگیرکردنى هێزەکانى سنوورى و ئاسمانى و دەریایی  بەمەبەستى پێشگرتن لە هێرش و دەستدرێژىکردنە سەر سەروەرى هەر وڵاتێک، بۆ پاراستن و دەستەبەرکردنى ئاسایشى نیشتمانییەو و ریگرتنە لەو مەترسیانە.
ئەگەر بێت پێناسەى ئاسایشى نیشتمانى لەم رووە بکەین دەتوانین بڵێن بریتیيە لە (دەستەبەر کردنى هەل و مەرجێک کە وڵات لە هەرەشە جدییەکانى نێو خۆو دەرەوە و دەسەڵاتى سیاسى و ئابووریي بێگانەکان، پارێزراو بێت، بە ئاراستەى گەشەپێدانى ئابوورى و کۆمەڵایەتى و فەرهەنگى و خۆشگوزەرانى هەموو لایەنەى خەڵک هەنگاو بنێت(16).
یان بەمانایەکى تر دەتوانین بڵێین: ئاسایشى نیشتمانى بریتیيە لە (پاراستنى حکومەت و پەرلەمان و دەوڵەت و هاوڵاتیان لە رێگەى دەسەڵاتێکى جێبەجێکارەوە، ئیدى ئەو پاراستنەش دەکرێت سیاسیى بێت، یاخود ئابوورى، یان دبلۆماسیى، یاخود سەربازى).
میدیا و ئاسایش:
ئاشکرایە میدیا لە هەموو کۆمەڵگەیەکدا و لە هەموو بارۆدۆخێکدا رۆڵێکى پر بایەخ دەبینێت، بەڵام ئەوەى مەبەستمانە لێرەدا ئەوەیە میدیا لەکاتى ئاشتى و جەنگدا چەند ئەرکێکى گرنگى نیشتمانى دەکەوێتە سەر شان ئەویش ئەمانەن(17):
یەکەم: میدیا لە کاتى جەنگ و ئاشتیدا دواى رووداو و گۆرانکارى و بەرەو پێشچوونەکان دەکەوێت لە سەر ئاستى نیشتمانى و ناوچەیی و هەرێمى و نێو دەوڵەتى و راستى درووستى گۆرانکارییەکان بە هاوڵاتیان و هێزە ئەمنییەکان دەگەیەنێت و ئیش دەکات لەسەر بەرز کردنەوەى ورە و تواناى تاکەکانى کۆمەڵگەو جەخت کردنەوە لەسەر خۆش ویستنى خاک و نیشتمان.
دووەم: میدیا لەبەرامبەر هەموو هەوڵە میدیاییە زیانبەخشانە دەوەستێت کە لەرێگەى کەناڵە دژەکانەوە دەکرێنە سەر وڵات و نیشتمان ئەو هەوڵانە پوچەڵ دەکاتەوە و بە جۆرێک ئەو پەیامە میدیاییانە هیچ کاریگەرى یەکى ئەوتۆ نەکەنە سەر ورەو تواناى هاوڵاتیان.
سێیەم: میدیا هەڵمەتێکى دەروونى دژى دوژمنانى نیشتمان دەخاتە گەر، بە شێوازێکى زانستى راست و درووست بۆ بروا پێهێنانى جەنگاوەرانى دوژمنان بۆ ئەوەى ورەو توانایان نەمێنێت بروایان بەو کارانەیان نەمێنێت کە ئەنجامى دەدەن.
چوارەم: میدیا دە بێت ببێتە هۆکارێک بۆ گەشەپێدانى تواناو ئەداى هێزە چەکدارەکان لە رووى جەستەیی و مەشقی سەربازيیەوە و وایان لێ بکات رۆحی تێکۆشان لە ناخ و دەروونیاندا گەشە بسەنێت ئەویش لە رێگەى بەرز نرخاندنى تواناو هێنانەوەى نمونەى کەسانى بەتواناو تێکۆشەرى وڵاتەوە.
پێنجەم: میدیا بەشدار دەبێت لە بەدیهێنانى ئاشتى و ئارامى و رێگریکردنى لەوەى وڵات بکەوێتە نێو شەڕى ڕاگەیاندنەوە و رێگرى بکات و کۆتایى بێنێت بە هەموو ئەو هەوڵە دوژمناکارانەى دەکرێنە سەر ئاسایش و سەلامەتى وڵات.
ئاشکرایە میدیا پەیامەکانى بەردەوام و درێژکراوەى ئەو واقیعەیە کە وڵاتى تێدا دەژى، هەمیشە میدیا هەوڵ دەدات و ئامانجى ئەوەیە رێ رۆشن بکاتەوە بۆ جەماوەر، چونکە میدیا پەیوەستە بە مرۆڤەوە لە هەرشوێنێک بێت و بە هەر جۆرێک بژى، مەبەستى سەرەکیشى رۆشنبیرکردن و بە ئاگابوونى تاکەکانى کۆمەڵگەیە، ئیدى ئەو تاکانە کەسانى ئاسایی بن یاخود سەرباز.
ئەوەتا میدیا لەبەرەى جەنگدا هەوڵى رۆشنبیرکردنی جەنگاوەران دەدات لە رێگەى بەرنامەو پرۆگرامەکانییەوە، بۆ ئەوەى رۆحى هاوڵاتیبوون تیایاندا گەشە بسەنێت و ورەیان بەرز بێت و وڵاتى خۆیان خۆشبووێت، بە هەموو شێوەیەک خزمەتى بکەن و هەستى بەر پرسیاریەتیان لا درووست ببێت بەرامبەر بە وڵات و نیشتمانەکەیان.
میدیا رۆڵێکى گرنگ دەگێڕێت لە جێبەجێکردنى ستراتیژییەتى وڵات و هێزى سەربازیدا لە ڕێگەى جێبەجێکردنى ئەم خاڵانەى لاى خوارە(18):
–  چاندنى بڕواى قوربانیدان و بەخشینى هێزو توانا دەروونى و جەستەییەکان بە سەربازان، بە جۆرێک دەتوانێت کیانێکى مەعنەوى و دەروونى لە چوارچێوەى گەلێکدا رێک بخات، ئەم کیانەش بە بەراورد لە هێزى سروشتیدا دەبێتە کانگا و سەرچاوەى هێزێکى راستەقینە بۆ گەل و نەتەوە، بەو پێیەى ئەمە رۆشنبیرکردنى جەماوەر بە شێوەیەکى گشتگیر و بنەمایە بنچینەیی بۆ پتەوکردنى رۆحی جەنگان لە پێناو خاک و نیشتماندا.
–  بەشدار دەبێت لە ئامادەکردن و سازدانى جەماوەر بۆ هاتنە کایەى رەوشێک، کە تاکەکانى کۆمەڵگە ئاشنا بکرێن بە ئامانجەکانى ئەو شەڕانەى وڵات رووبەروویان دەبێتەوە و روونکردنەوەى رەهەندى ململانێکان، تاوەکو متمانەى تەواو لاى هاوڵاتیان درووست دەبێت.
–  ئاشناکردن و روونکردنەوە هەڵویستە سیاسییەکان و گەشە سەندنیان لە رێگەى روونکردنەوە و شیکردنەوەى راى گشتى ناوخۆیی و دەرەکى و هەڵویستى هێزە جیاوازەکان لەسەری، ئیدى ئەو هێزانە لایەنگربن، یاخود لەبەرەى دژ بە دەوڵەت و هاوپەیمانى بن، هەندێک جار میدیا هەڵدەستێت روونکردنەوەى سروشتى ململانێى چاوەروانکراو کاریگەرى هێزەکان لەسەر ئەو ململانێیە.
– ئاشنا کردنى جەماوەر لە رێگەى شیککردنەوەى رەهەندى ئاسایشى نیشتمانى و گرنگى و بایەخى بەرگرى کردن لە نیشتمان ، لە رێگەى پێشکەشکردنى زانیارى مەدەنى و جەنگى تایبەت بەو بارودۆخەى وڵاتى تێکەوتووە ، لەگەڵ بەردەوامى لە خستنە رووى ئەو پێشکەوتنانەى کە سات بەدواى سات روو دەدەن لە رێگەى کەناڵە میدیاییە جیاوازەکانەوە.
ئاشکراشە میدیا لە کاتى ئاشتى و ئارامیدا رۆڵى خۆى دەگێرێت و دەبێتە پارێزەرى ئاسایشى نیشتمان بە جۆرێک ئاشتى و ئارامى لە هەر وڵاتێکدا بەواتاى نەمانى کێشەو هەرەشە و نەمانى گرژى ئاڵۆزى نایەت، چونکە میدیا بە بەردەوامى رۆڵ دەگێرێت لە هۆشیار کردنەوەى تاکەکانى کۆمەڵگە و ئامادەسازى دەوڵەت بۆ رووبەرووبونەوەى هەر پێشهات و رووداوێکى نەخوازراوى ئەمنى.
ئەنجام: 
1- لێرەوە دەگەینە ئەو راستییەى کە میدیا رۆڵێکى گرنگ دەگێرێت لە هۆشیارکردنەوەى تاک بە ئاگا هێنانى لە ئاست ڕووداوەو پێشهاتەکان بۆ کۆمەڵگەدا، چونکە لە رێگەى میدیاوە سەرجەم زانیارییەکان دەگەنە لاى جەماوەر، دیارە یەکێک لەسەرچاوەکانى ترس و نەمانى ئاسایش بۆخۆى بریتییە لە نائاگایی و نەزانین و تێنەگەیشتن بە هەڵە لە پێشهات و ڕووداوەکان.
2- هۆکارەکانى راگەیاندن (بینراو، بیستراو، ماس میدیا) هەرکەیان تایبەتمەندن بۆ جەماوەرێکى دیاریکراو، هەریەکەشیان بە شێوازى جیاواز کاریگەرییان لەسەر جەماوەرهەیەو دەبێت، بەڵام دواجار هەموشیان لە بازنەى کۆمەڵگەو لە پێدانى زانیارى و هوشیارى بە کۆمەڵگە سنووربەدەر نین .
3- هەموو پێشکەوتنەکانى دەوڵەت پەیوەستن بە ئاسایشەوە، ئەگەر بێتو ئاسایشى هەر وڵاتێک بکەوێتە ژێر هەرەشەو مەترسییەوە، ئەوا ئەو کۆمەڵگەیە ناتوانێت هەنگاو بەرەو پێشەوە هەڵگرێت لە هیچ بوارێک لە بوارەکاندا.
4- میدیا رۆڵێکى کاریگەر دەبینێت لە هێمنى و پاراستنى ئاسایشى کۆمەڵگە، چونکە بەشدارێکى کارا دەبێت لە ئاگادار کردنەوەى جەماوەر لەو مەترسییانەى دەبنە هەرەشە لەسەر ئاسایشى وڵات.
5- میدیا بەشدار دەبێت لە بەرزکردنەوەى هەستى نیشتمانى و دروستکردنى رۆحی قوربانیدان لاى تاکەکانى کۆمەڵگە، لە پێناو وڵات و نیشتماندا.
6- میدیا بەشدار دەبێت لە چاندنى رۆحى هاوڵاتیبوون لە لاى تاکەکانى کۆمەڵگە، میدیا دەتوانێت راى گشتى درووست بکات، سەبارەت بە بابەت و بارودۆخێکى دیاریکراو و کۆکردنەوەى بیرو بۆچوونى تاکەکانى کۆمەڵگە لەسەرى.
7- میدیا دەتوانێت بەشدارێکى کارا بێت لە پاراستنى ئاسایشى نیشتمانى و پاراستنى دامو دامەزراوە نیشتمانییەکان لە سەرجەم هەرِەشە نێوخۆیی و دەرەکییەکان، بەشدارێکى کارابێت بۆ بەرەنگاربوونەوەى هەموو ئەو هێزو توانایانەى، کە خرِاونەتە گەر بۆ تێکدانى ئاسایشی نیشتمانى وڵاتێک.
8- میدیا دەتوانێت وەک هێزێکى کاریگەر بەرپەرچى سەرجەم ئەو هێرشە میدیاییانەى، کە بە مەبەستى لاوازکردنى ورەو تواناى سەربازەکانى وڵات لە کاتى جەنگ و لاوازکردنى هەستى نیشتمانى و تێکدانى ئاسایشى وڵاتدا، بداتەوە.
 سەرچاوەو پەراوێزەکان:
1-    الاعلام والاتصال بالجماهیر/ إبراهیم إمام / مکتبە الانجلو مصریە – القاهرة / الطبعة الاولى (1969)/ ط 12.
2-    محمود محمد سفر، الاعلام موقف / مطبعة تهامە – السعودیة/ الطبعە الاولى (1982)/ ص22.
3-    هەمان سەرچاوە، ل23.
4-    جەمال عەبدول/ فەرهەنگى راگەیاندن، چاپى یەکەم، دەزگاو چاپ و پەخشی سەردەم، سلیمانى، 2006، ل409.
5-    محمود محمد سفر، سەرچاوەى پێشوو، ل23.
6-    هەمان سەرچاوە، ل25.
7-    محمود علم الدین/ مدخل الى فن الصحفی، ط3، قاهرە، 2004، ص59.
8-    هەمان سەرچاوە، ل11 .
9-    هەمان سەرچاوە، ل 15.
10-    مالپەرى  http://www.moqatel.com
11-    دکتور/ زکریا حسین، الامن القومی،  استاذ الدراسات الاستراتیجیە، المدیر السابق لأکادیمیە ناصر العسکریە – مصر.
12-    هەمان سەرچاوە.
13-    غولام رەزا خوشفەر، رۆلى ئاسایش لە جێگیرکردنى یاسا لە کۆمەڵگەدا، و. ریباز مستەفا، گۆڤارى مەدەنیەت، ژمارە 8، ساڵى دووەم، 2000، ل188.
14-    هەمان سەرچاوە، ل193
15-     بڵاو کراوەتە لە ماڵپەرى http://mawdoo3.com2-  لە بەروارى  ٢یونیو ٢٠١٤.
16-    غولام رەزا خۆشفەر، سەرچاوەى پێشوو، ل195.
17-    نورة النقیثان، تعریف اڵاعلام ووسائله ، بڵاو کراوە لە ماڵپەرى، www.alukah.net/culture.
18-    علی اسماعیل الجاف، مفهوم الاعلام وعناصره، بڵاو کراوەتەوە لە ماڵپەرى http://www.alnoor.se/article  لەبەروارى 10/3/2012.

نووسينى: ئیسماعیل حاجی زەڵمی/ ماستەر لە راگەیاندن

سه‌رچاوه‌: zahawi.org

ژماره‌ی خوێنراوه‌ :145

سه‌رچاوه‌رۆژنامه‌وانی

درێژه‌ی بابه‌ت